Truyện thần thoại
I. ĐẶC ĐIỂM CỦA TRUYỆN THẦN THOẠI
Thần thoại là thể loại truyện kể ra đời sớm nhất kể về thế giới thần linh, thể hiện quan niệm về vũ trụ và nhân sinh của người xưa. Căn cứ vào chủ đề, có thể chia thần thoại thành hai nhóm: thần thoại kể về nguồn gốc vũ trụ và muôn loài (thần thoại suy nguyên); thần thoại kể về cuộc chinh phục thiên nhiên và sáng tạo văn hoá (thần thoại sáng tạo). Ra đời trong “tuổi ấu thơ” của loài người, do cách nhận thức thế giới bằng biểu tượng nên thần thoại mang tính nguyên hợp, chứa đựng các yếu tố nghệ thuật, tôn giáo, triết học, lịch sử,… Vì vậy, thần thoại có vai trò đặc biệt quan trọng trong việc lưu giữ di sản văn hoá nguyên thuỷ của cộng đồng.
Thần thoại thường có cốt truyện đơn giản: có thể là cốt truyện đơn tuyến, tập trung vào một nhân vật hoặc là một tổ hợp nhiều cốt truyện đơn (tạo thành một hệ “thần thoại”). Nhân vật chính của thần thoại là các vị thần hoặc những con người có nguồn gốc thần linh, có năng lực siêu nhiên, do vậy, thường được miêu tả với hình dạng khổng lồ, có kích thước ngang tầm vũ trụ. Chức năng của nhân vật trong thần thoại là cắt nghĩa, lí giải các hiện tượng tự nhiên và đời sống xã hội, thể hiện niềm tin của con người cổ sơ cũng như những khát vọng tinh thần có ý nghĩa lâu dài của nhân loại. Câu chuyện trong thần thoại gắn liền với thời gian phiếm chỉ, mang tính ước lệ và không gian vũ trụ với nhiều cõi khác nhau. Lối tư duy hồn nhiên, chất phác mà sâu sắc cùng với trí tưởng tượng bay bổng, lãng mạn đã làm nên sức cuốn hút và sức sống lâu bền cho thần thoại.
(Nguồn tham khảo: Sách giáo khoa Ngữ văn 10, tập 1, bộ Kết nối tri thức, NXB Giáo dục Việt Nam, trang 10)
II. THẦN THOẠI VÀ TRUYỀN THUYẾT
Truyền thuyết hình thành muộn hơn thần thoại. Thần thoại, truyền thuyết và truyện kể dân gian có những đặc điểm khác biệt. Dưới đây là một số đặc điểm của thể loại này:
1. Thần thoại miêu tả thời kỳ sáng thế, tiền sử; truyền thuyết miêu tả các thời kỳ lịch sử, nhân vật cũng thường là những nhân vật lịch sử.
2. Thần thoại giải thích nguồn gốc của những khái niệm cơ bản nhất, như nguồn gốc vũ trụ, nguồn gốc của lửa, nguồn gốc của nhân loại, nguồn gốc của hồng thủy… còn truyền thuyết thì giải thích nguồn gốc của những thứ không quan trọng như vậy, ví dụ Lỗ Ban đã phát minh ra cái cưa như thế nào, hoặc nguồn gốc của một món ăn, một nhóm địa danh… Tuy nhiên chức năng giải thích trong truyền thuyết chắc chắn là được kế thừa từ thần thoại mà có.
3. Thần thoại nhìn chung có liên quan đến tín ngưỡng, nghi lễ, còn nền tảng của truyền thuyết lại là sự kiện lịch sử. Thời cổ người ta tin truyện thần thoại là có thật, thời kỳ sau người ta lại tin những câu chuyện mà truyền thuyết kể là có thật. Truyền thuyết thường lấy một sự tích nhất định để làm căn cứ cho nên có tính chân thực và đáng tin của nó. Truyền thuyết thường lấy nhân vật và sự kiện lịch sử để làm đối tượng miêu tả (đó chính là lý do vì sao ở Trung Quốc, truyền thuyết lịch sử lại chiếm tỉ lệ áp đảo), vì vậy truyền thuyết cũng có chức năng mang tính tưởng niệm.
4. Thần thoại kể chuyện của cả nhân loại, cả bộ lạc, cả dân tộc. Truyền thuyết kể chuyện về một nhân vật, chuyện xảy ra ở một địa phương nhỏ (thôn, trấn) hoặc chuyện của một thị tộc.
5. Truyền thuyết có tính địa phương rất rõ nét, những nhân vật và địa phương được miêu tả đều mang đậm tính địa phương (đặc biệt là truyền thuyết địa danh, truyền thuyết danh lam thắng cảnh và truyền thuyết sản vật…) trong khi đó thần thoại nhìn chung không mang đậm tính địa phương như vậy.
6. Bởi vì đại bộ phận truyền thuyết đều có tính địa phương nên khu vực lưu truyền của nó không phải là trên toàn quốc mà chỉ giới hạn trong những khu vực nhất định (ví dụ truyền thuyết của một thành phố: Truyền thuyết Tô Châu, truyền thuyết Bắc Kinh).
7. Truyền thuyết không giống với truyện dân gian, nhân vật của truyện dân gian không phải là nhân vật lịch sử, địa điểm được miêu tả cũng không phải địa điểm cố định. Truyền thuyết mặc dù có một vài nhân tố thần kỳ, nhưng sự việc được miêu tả lại xảy ra ở một nơi có thật, trong một thời đại lịch sử cụ thể, nhân vật cũng thường là những nhân vật có thật.
8. Truyền thuyết thường gắn với các loại ngành nghề, gần như mỗi một ngành nghề đều có truyền thuyết của riêng nó, như nghề mộc, nghề da, nghề đông y, nghề khai thác mỏ… Rất nhiều ngành nghề còn có truyền thuyết tổ sư của mình, ví dụ như nghề mộc có truyền thuyết Lỗ Ban, nghề làm đậu phụ thì có truyền thuyết về Lạc Nghị. Thần thoại và truyện dân gian thì không có liên quan đến các ngành nghề.
9. Truyền thuyết thường liên quan đến tôn giáo, có một loại chuyên biệt gọi là truyền thuyết tôn giáo. Phương Tây có lúc cũng gọi legend là truyền thuyết tôn giáo. Trung Quốc có rất nhiều truyền thuyết Phật giáo, Đạo giáo như truyền thuyết về Quan Âm hoặc truyền thuyết về các vị tiên (ví dụ truyền thuyết Bát tiên).
10. Truyền thuyết cũng thường vay mượn một số phương pháp biểu hiện hoặc chủ đề của truyện dân gian ví dụ một số motif của truyện dân gian, mô thức kết cấu của truyện dân gian như lặp lại ba lần, kết cấu xâu chuỗi… tuy nhiên rất nhiều kết cấu của truyền thuyết không giống truyện dân gian.
(https://nguvan.hnue.edu.vn/Nghi%C3%AAn-c%E1%BB%A9u/V%C4%83n-h%E1%BB%8Dc-d%C3%A2n-gian/p/mot-so-van-de-ly-thuyet-ve-than-thoai-tu-truong-hop-than-thoai-cua-tho-dan-dai-loan-va-than-thoai-co-dai-cua-trung-quoc-dai-luc-227)
III. THẦN THOẠI CÁC DÂN TỘC VIỆT NAM, THỂ LOẠI VÀ BẢN CHẤT
